Procesmanager Henk Diepenmaat is bezig met een levenswerk. Al 25 jaar werkt de gewezen chemicus, milieuhygiënist, kennisanalist, onderzoeker en adviseur voor bedrijfsleven en non-profit in allerlei maatschappelijke praktijken. De inzichten uit die levenservaringen leiden tot het vierluik: Samenleving in perspectief. Een resultaatgericht geheel van filosofie en management, theorie en praktijk. De helft van Samenleving in perspectief is inmiddels klaar. In 2009 verscheen Een filosofie van de maatschappelijke praktijk, dit jaar gevolgd door Multi-actor procesmanagement in theorie en praktijk. Opmerkelijk: dat is deel vier, een werkboek voor procesmanagers in de praktijk. Deel twee en drie volgen nog. Het is een boekenreeks die misschien wel is ontstaan uit verbazing. Hoe kan het dat er zelfs in één van de rijkste en meest welvarende landen ter wereld nog steeds zoveel mis is, vraagt Diepenmaat zich nu nog steeds hardop af. Als chemicus zag hij mensen heel diep in reageerbuizen turen. Hij maakte de controverses mee over het milieu in de jaren zeventig en tachtig en constateerde dat heftig positiespel tussen allerlei partijen steevast tot stagnatie leidt. Met z’n tweeën tot een vergelijk komen is al ingewikkeld, maar als er meerdere partijen betrokken zijn bij een vraagstuk (in de woorden van Diepenmaat: multi-actor), dan is het hek veelal van de dam. ‘Dan verdwijnt iedereen in zijn eigen gelijk en komen we vaak geen stap verder. Feitelijk is dit het onderliggende probleem in alle grote hedendaagse controverses’. Voorbeelden liggen voor het oprapen wat betreft Diepenmaat. Zorg, onderwijs, mobiliteit, ruimtelijke ordening, krimpregio’s, veiligheid… Alle verbeteringen lijken dood te bloeden in gestolde belangen. Diepenmaat komt tot de volgende slotsom: ‘We zijn steeds minder bereid om naar drijfveren van anderen te kijken en te luisteren; ons te verdiepen in andere partijen. Het is vooral polariseren en stellingen innemen. Het is niet eens zo heel lastig een ander te gunnen wat je zelf wilt, maar het blijkt keer op keer enorm lastig om iemand anders iets te gunnen wat die ander wil.’ Diepenmaat geeft het voorbeeld van Rita Verdonk en de imam die haar uitgestoken hand ter begroeting weigerde. ‘Als je uitlegt waarom iemand iets doet of niet doet, kun je daar best mee leven. In het geval van Verdonk en de imam had je misschien te maken met een geval van extremisme aan beide kanten en een discussie zonder uitkomst. Maar in tachtig procent van de gevallen zijn standpunten best valide en is het domweg een kwestie van sensitiviteit en gunnen. Daar zijn we slecht in. We zien het liefst alleen klonen van onszelf. We zetten elkaar op slot. Ik noem het wel eens de nieuwe Middeleeuwen: iedereen vooral voor zichzelf.’
Bouw, zorg en onderwijs
Diepenmaat haalt een voorbeeld uit de bouw aan om zijn stelling te onderbouwen. We zijn in staat om tegenwoordig huizen zo te bouwen dat we geen energie meer hoeven in te kopen (aardwarmte, verdergaande isolatie, zonne-energie, slimme ventilatie). De extra kosten worden makkelijk terugverdiend in de loop der jaren. n toch doen we het niet of nauwelijks. Reden? Diepenmaat: ‘Er zijn te veel partijen betrokken met diverse belangen. Het is een multi-actor probleem. We slagen er niet in om samen iets te doen waar we allemaal beter van worden omdat we allemaal vanuit onze gangbare rollen onze eigen belangen dienen. Met slim combineren en gunnen komen we zo veel verder. In de zorg zien overheden, specialisten, verzekeraars en een familielid een heel andere patiënt. En allemaal hebben ze een beetje gelijk.
Terwijl er wel een oplossing is, betoogt Diepenmaat in zijn boekenreeks. Heel simpel gesteld komt het neer op: ontwikkel samen perspectief. Diepenmaat: ‘In plaats van elkaar vliegen afvangen, moet je je in elkaars posities en belangen gaan verdiepen en dan samen meerwaarde gaan ontwikkelen. Het begint met sensitiviteit.’ Met die aanpak hadden we misschien de WK van 2018 ook wel binnengehaald? Diepenmaat: ‘Ik ken de ins en outs niet, maar de uitslag laat zien dat we niet voldoende bij de gunners pasten. Wellicht wilden we daar ook niet aan tegemoet komen, maar het gezamenlijke perspectief was er niet. Er is niet multi-actor gedacht.’ Ook in de politiek leidt de links-rechts discussie tot verregaande polarisatie. Diepenmaat: ‘Daar wordt over de coalitiemuren heen maar zelden constructief samengewerkt. Debatteren is echt maar de helft, de andere helft – en misschien wel veel meer – is samen construeren. Het is mensen heel eigen om te profileren en te extrapoleren vanuit de eigen gezichtspunten. Daardoor zijn we slecht in staat om in complexe samenwerking te denken en deze doelgericht te ontwikkelen.’
Instrumenten voor Multi-actor procesmanagement
Diepenmaat wil dat mede doorbreken door het ontwikkelen en inzetten van praktische werkwijzen en basismethoden. Zoals de PAIR-analyse waarbij de gebruiker specifiek op een actor inzoomt met speciale aandacht voor diens positie, belangen, rollen en acties. ‘De PAIR-matrix helpt om als door een telelens te kijken naar specifieke actoren.’ De ‘kameel-methode’ helpt om complexe samengestelde verbeterstappen beter te doorzien, vanuit een vogelvluchtperspectief: integraal en reflectief. Met het instrument ‘multi-actormodellen’ wordt specifieke samenhang en samenwerking tussen verschillende partijen helder weergegeven. Diepenmaat: ‘Multi-actor modellen laten de gebruiker eigenlijk door een groothoeklens kijken naar samenhangende stelsels van intentionele actoren.’ Laatste basismethode die Diepenmaat in zijn boek beschrijft, is het model van ‘relationele verhoudingen’. Deze laten zien met welke actoren de gebruiker vruchtbare en onvruchtbare relaties heeft. Diepenmaat: ‘Kern is hier het gericht ontwikkelen én afbouwen van relaties tussen actoren. Het fungeert als een kompas. Het helpt positie en richting te vinden in complexe spelersvelden.’
Functioneren de modellen als Haarlemmerolie? Nee, zo laat Diepenmaat weten. Er is geen oplossing voor alle problemen. ‘Maar vele jaren ervaring hebben geleerd dat je wel degelijk oplossingen kunt vinden die beter recht doen aan de belangen van meer partijen. De Tweede Maasvlakte (zoals beschreven in het boek van Marc Wesselink Strategisch OmgevingsManagement-red.) is misschien wel een goed voorbeeld. Door alle partijen te betrekken bij dat vraagstuk, kon de Tweede Maasvlakte er komen. Aanvankelijk conflicterende partijen hebben zich daar in elkaar verdiept. Hebben zich sensitief getoond en elkaar wat gegund. De vlakte komt er en is ook natuurcompensatie.’ Diepenmaat gelooft ook niet dat er een Obama-achtige sterke man nodig is om verbeteringen in gang te trekken. ‘Dat versterkt natuurlijk wel wat, maar als er al een latent perspectief is, voegt die sterke man daaraan niet zo heel veel toe. In Maastricht bleek dat de A2 slecht is voor de longen van kinderen die daar langs wonen. Dan is het perspectief toch duidelijk? We hebben veel meer een collectieve mindshift nodig dan één sterke man.’ Maar ja, China en India handelen nog steeds niet naar het Kyoto-verdrag. Terwijl Al Gore met zijn film An inconvenient truth toch echt perspectief heeft geboden? Diepenmaat: ‘Gore liet de consequenties zien. Maar hoe pas je dan je rijgedrag aan, of je stookgedrag? Als je zaken heel concreet maakt, zichtbaar ook vooral, en een heldere handelingsroute biedt, dan willen mensen echt wel verbeteren. Dan gaat het zelfs vanzelf. Maar de politiek reageert vooral op breed ervaren ‘misstanden’. Neem hoofddoekjes of veiligheid of drieduizend euro boete voor te lang studeren. De politiek is onmachtig multi-actor problemen aan te pakken, want die onttrekken zich aan oppervlakkige waarneming. Het is een soort maatschappelijke stealth-technologie. Je moet het willen en kunnen zien. De boeren die nu Max Havelaar koffie verkopen, hadden vroeger geen flauw idee dat ze ook niet arm en onderdrukt zouden kunnen zijn. Nu ze dat weten, staan ze heel anders in hun bedrijf. Zij hebben samen met afnemers nieuw perspectief ontwikkeld.’
Geen alarmist
Diepenmaat noemt zichzelf geen maatschappelijk alarmist, maar eerder een maatschappelijk optimist. ‘Door het halsstarrig vasthouden aan verworven posities en ideologieën, zijn nieuwe coalities niet te bouwen. Onze maatschappij kent steeds meer actoren. De vraag is: laten we de boel onder toenemende complexiteit in elkaar zakken, of gaan we voor de doorbraak door beter met die actoren om te gaan? Dat kan namelijk best als je je richt op anderen; als je coalities durft te smeden. Maar zelfs in Stemwijzers worden we in vijftig vragen een zwart/wit kant opgestuurd binnen het staande politieke denken. Of je met sensitief zijn niet altijd in een soort laf poldermodel terechtkomt? Het moderne poldermodel middelt uit, is grijs. Ik pleit voor een samenhangend palet aan kleuren.’
Diepenmaat hoopt dat hij als gewezen chemicus met zijn vierluik een dermate explosief mengsel heeft gemaakt, dat mensen, zowel filosofisch als praktisch, zullen gaan nadenken over andere wegen richting een betere toekomst. Waarbij aan het einde een wenkend perspectief lonkt. Simpele managementvaardigheden uit de procespraktijk liggen eraan ten grondslag. ‘Ik denk dat multi-actor procesmanagement echt iets biedt voor mensen in complexe spelersvelden!’
