Deze zomer voelen schrijvers de dreiging van de algoritmen. Mizzi van der Pluijm, directeur van Atlas Contact, stapte zelfs op omdat ze haar schrijvers niet meer kon beschermen tegen de plannen van de uitgeverij om algoritmen in te zetten. Tientallen schrijvers waren solidair met Van der Pluijm en legden hun werk neer.
Schrijver en psycholoog Jamal Ouariachi staakte niet. Hij betoogde in een Vrij Nederland-column dat schrijvers zich geen zorgen hoefden te maken over big data. Of in ieder geval de kunstenaars onder de schrijvers, want: ‘Je hebt boeken die kunstwerken zijn en boeken die consumptieartikelen zijn.’
Het onderscheid is volgens Ouariachi ‘eigenlijk heel simpel’. ‘Een consumptieartikel biedt iets wat je al kent en opnieuw wilt consumeren. Een kunstwerk biedt iets nieuws: ongekende schoonheid, of lelijkheid die je wereldbeeld een aardbeving bezorgt. Humor die pijn doet. Een verbijsterend perspectief. Of gedachte-experimenten waar je nog weken over blijft peinzen.’
Er hoeft geen algoritme aan te pas te komen om te zien dat de redenering van Ouariachi rammelt. Te beginnen met de aanname dat een boek als consumptieartikel, zoals een thriller, iets biedt dat je al kent en opnieuw wilt consumeren. Zeker, er zijn mensen die eenzelfde boek een tweede, of derde keer lezen, maar dat zijn uitzonderingen. Hoe fijn lezers een genre ook vinden, een consumptieartikel moet – al is het maar een beetje – prikkelen om te interesseren. De hoofdpersoon lost een nieuwe moord op, vindt zichzelf terug in een volgende ramp of krijgt met andere privéproblemen te maken.
Ook een boek voor massaconsumptie biedt dus iets nieuws – hoewel het wellicht verschilt in de mate van vernieuwing met een kunstwerk. Maar als een consumptieartikel met zijn relatief beperkte vernieuwing geproduceerd kan worden door een algoritme, waarom zou een kunstwerk met wat meer vernieuwingen dat niet kunnen? Dat is het probleem met de redenering van Ouariachi: het onderscheid tussen een consumptieartikel en een kunstwerk betekent geen buutvrij voor de kunstenaar.
Het werk van emeritus professor David Cope laat zien dat algoritmen kunst kunnen produceren, zoals het creëren van nieuwe composities op basis van patronen die de algoritmes detecteren in bestaande muziek. Een algoritme is al zover dat het grote meesters als Johann Sebastian Bach zo goed imiteert dat mensen niet altijd het verschil kunnen horen met de menselijke meester. En het algoritme Annie is zo creatief dat ze nieuwe beslissingen neemt over de muzikale patronen, de criteria en zelfs de pad dat ze bewandelt om muziek te maken. Cope: ‘Het interessante is dat ik geen idee heb wat ze soms gaat doen. Ze verrast me net zoveel als ieder ander.’
Toch hoeven kunstenaars zich geen zorgen te maken, zo vertellen proefpersonen in een experimentje naar het werk van Cope. Ze hebben namelijk iets dat ze uniek maakt ten opzichte van het algoritme: de menselijke connectie. Zo vertelde een proefpersoon: ‘Weten dat een algoritme dit geproduceerd heeft, is niet zo speciaal als te weten dat een man in het jaar 1800 zittend achter zijn piano dit opschreef. Dat laatste vind ik cool.’
Juist in de connectie met een ander persoon zit de kracht van de schrijver ten opzichte van het algoritme. En dan maakt het niet zoveel uit of hij nu een thriller schrijft of een kunstwerk.
