Ellemers is sinds 1999 professor in Leiden en onderzoekt het gedrag van mensen in teams en groepen in bedrijven. Hoe stereotypen op carrières doorwerken, wat de effecten van groepsnormen op gezondheid en prestaties zijn, hoe vrouwen moederschap en werk beter kunnen combineren, dat zijn enkele voorbeelden van haar vragen. Zij zoekt daarbij niet alleen naar verklaringen voor organisatiegedrag maar ook naar de wérking van welbewuste interventies. In de mondiale academische wereld is zij een grote wetenschapper, in onze circuits van management- en organisatieconferenties een nog relatief onbekende.
Sociaalpsychologische inzichten zijn soms open deuren. Menigeen zal bij een onderzoek wel eens gedacht hebben: ‘dat wist ik allang’. Maar op andere momenten kom je conclusies tegen die volledig contra-intuïtief zijn. Ellemers gaf daar een fraai voorbeeld van in haar dankwoord. In Nederland bestaat er een vernieuwend uitruilprogramma, het zogenaamde Casimirprogramma. Wetenschappers gaan een tijdje in een bedrijf werken en professionals op de universiteit. Het idee is dat wetenschappers en praktijkmensen elkaar gaan bevruchten om innovatie tot stand te brengen. Het lijkt wel wat op ‘job rotation’ dat vaak met eenzelfde motivatie wordt geïmplementeerd.
En wat blijkt uit onderzoek van Ellemers en haar collega’s? Er gebeurt helemaal niets. Het werkt niet. Want zodra een wetenschapper op een afdeling van een bedrijf komt past hij zich aan de mores aan. Hij wil niet uit de groep vallen. Hetzelfde overkomt de medewerker van een bedrijf. Binnen de kortste keren heeft hij de kleur van de onderzoeksgroep overgenomen. Elke ‘horzelige’, ‘vervreemdende’ of ‘opschuddende werking’ is teniet gedaan door sociaal-psychologische mechanismen. Als manager bedenk je je nu wel twee keer alvorens aan zo’n innovatieprogramma mee te doen.
Maar Ellemers is niet alleen een wegstreepgeleerde, die vertelt wat níet werkt. Zo heeft ze met anderen onderzoek gedaan naar moeders in de spitsuurfase van hun leven, die jonge kinderen en carrière combineren bij de ING. Ze ging na of de mentale modellen die vrouwen hierover hadden hen hielpen of juist niet. Ellemers staat in de cognitieve traditie van de psychologie en organisatiekunde zoals veel managers en consultants die wel kennen uit het werk van Morgan, Senge en vooruit, Ratelband. Je reageert niet fysieke gebeurtenissen maar op de gedachten die je erover hebt.
Wat blijkt nu? Moeders die in scháárste denken, hebben meer last van stress dan moeders die in óvervloed denken. De eerste zien voortdurend krapte. De tijd en energie voor het moederschap gaan ten koste van de loopbaan en omgekeerd. Er is maar één taart te verdelen. De laatste zien een taart die meegroeit en flexibel is. Wat je op je werk doet, inspireert de thuissituatie en ook omgekeerd. Moeders met deze mentale modellen doen het op alle fronten beter!
Kortom, wat veel managers en adviseurs weten - beter een halfvol glas dan een glas halfleeg - blijkt inderdaad te kloppen. Wanneer managers die positieve, overvloedige beelden benadrukken dan blijken combinerende moeders veel minder gestrest te zijn. Dat weten we nu, dankzij het onderzoekswerk van minutieuze wetenschappers als Naomi Ellemers.
Wie was nou Merian, vroeg ik me af toen ik in het plechtige zaaltje zat en op het gezelschap wachtte. Gelukkig hebben we dan zoekmachines en een mobiele telefoon. Het blijkt een boeiende tante te zijn uit de 17de eeuw, die kunstenares en geleerde was. Zij deed onderzoek naar planten en insecten, tekende die nauwgezet na en ging zelfs naar Suriname om nader onderzoek te doen.
Niets voor niets is die prijs naar haar vernoemd, aldus Robert Dijkgraaf, voorzitter van de KNAW, Koninklijke Nederlandse Academie voor Wetenschappen, in zijn welkomstwoord. De Merianprijs wordt tweejaarlijks uitgereikt aan vrouwelijke topwetenschappers om hun prestaties te eren en om andere vrouwen te stimuleren hun voorbeeld te volgen en ook het avontuurlijke pad van de wetenschap op te gaan.
Uit de onderzoeken van Ellemers blijkt keer op keer dat werknemers bij een bedrijf willen werken dat bij hun waarden past. Als puntje bij paaltje komt - meer verdienen maar op een manier die niet voor jou klopt - nemen de meeste mensen liever genoegen met minder geld. Werknemers willen trots op hun bedrijf zijn. Dat, zo stelt Ellemers, heeft alles met moraal te maken. Het is maar dat we het weten.
Over Joep Schrijvers
Joep Schrijvers doet onderzoek naar westerse advies- en lesboeken voor vorsten, bestuurders en managers van Homerus tot Covey. Hij is schrijver van succesvolle, kritische boeken en artikelen over management, mens en maatschappij.
