Integriteit, zo las ik her en der, moet je doen. Beter nog, integer moet je zijn. En wie dat niet is, loopt het gevaar uitgekotst te worden of wacht ander ongeluk.
En terwijl ik dat allemaal zo las, werd het me droef te moede, want ik stelde me zo voor hoe een samenleving eruit zou zien als er alleen maar integere mensen zouden leven. Ik geloof dat ik het helemaal niet fijn zou vinden. Toen de grote Duitse filosoof Immannuel Kant eindelijk klaar was met zijn gebroed over de morele richtlijnen die plichtsbewuste en vrije mensen zouden willen accepteren, merkte hij veelbetekenend op dat als iedereen zich daadwerkelijk aan die richtlijnen hield, het leven van alle mensen zou worden als dat van een marionet in een marionettentheater. Griezelig dus. Er is iets mis met moraliteit als we denken dat het daadwerkelijk verwezenlijkt kan worden of reeds is. Managers die na het volgen van een integriteitscursus de gezochte deugd daadwerkelijk etaleren, lijken me afschuwelijke mensen.
Waarom? De fout die we vaak maken in alle redeneringen rondom integriteit is dat we denken dat integriteit inderdaad een morele deugd is. Of als we willen toegeven dat integriteit misschien geen deugd is, maar een karaktereigenschap van bepaalde personen, dan gaan we er kennelijk vanuit dat deze eigenschap leidt tot morele handelingen. De Engelse filosoof Bernard Williams, één van de weinigen die met hersens over het onderwerp heeft geschreven, heeft erop gewezen dat integriteit geen deugd kan zijn, omdat ze, anders dan de deugd, niet duidelijk gerelateerd is aan een bepaald soort motivatie of aan een bepaald soort denken. Bij mensen die over deugden als rechtschapenheid, vriendelijkheid of vrijgevigheid beschikken, weten we meestal wel wat hen drijft (bijvoorbeeld gevoelens van onrechtvaardigheid, een geloof in de waarde van gastvrijheid of een gevoel dat anderen moeten kunnen delen in je welvaart). Sterker nog, als ze niet over dergelijke drijfveren beschikken, dan zijn we geneigd hun deugdzaamheid schijnheilig te vinden. Hetzelfde geldt voor de denkbeelden die we bij deugden hebben. Je verwacht van vriendelijke mensen doorgaans niet dat ze xenofobische denkbeelden koesteren. Precies het gegeven dat deugden in onze samenleving niet meer zo gemakkelijk te koppelen zijn aan motivaties en denkbeelden, is een oorzaak van wat sommigen zien als een morele crisis.
Mijn punt is dat integriteit een eigenschap is waarbij onduidelijk is aan welk type motivatie of denkbeeld ze gekoppeld is. Er is volgens veel mensen geen twijfel over mogelijk dat integriteit bewonderenswaardig is, maar waarom eigenlijk? Integriteit leidt niet vanzelf tot wenselijk gedrag. Zo hoeven integere mensen er ook geen wenselijke denkbeelden op na te houden. Je hoeft het bijvoorbeeld niet eens te zijn met de denkbeelden en handelingen van een politicus als Geert Wilders, maar dat impliceert geen oordeel over zijn integriteit. Sterker nog, het is heel goed denkbaar dat een volstrekte psychopaat heel integer is: trouw aan zichzelf, consistent, scherp redenerend, niet afwijkend van een eenmaal ingezette koers, enzovoorts.
Als dat zo is, dan zou je zo denken dat je met integere personen weet wat je hebt en wat je krijgt. Een veel voorkomende definitie van integriteit is ‘doen wat je zegt’. Dit wordt ook vaak met moed geassocieerd. Maar met mensen die doen wat ze zeggen, zijn we weer helemaal terug bij het unheimliche marionettentheater waar Kant de kriebels van kreeg. Ik vertrouw mensen niet die altijd doen wat ze zeggen.
Geef mij maar mensen die niet altijd zeggen wat ze doen en niet altijd doen wat ze zeggen.
Over Rene ten Bos
René ten Bos (1959) is hoogleraar filosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en honorary professor aan de Universiteit van St Andrews in Schotland. Hij is voornamelijk geïnteresseerd in kritische management theorieën en heeft gepubliceerd over verschillende onderwerpen, zoals organisatie-ethiek, strategisch management en genderstudies.
