Overmacht: wanneer nakoming onmogelijk wordt

Overmacht is een fundamenteel juridisch begrip dat zowel in het contractenrecht als in het strafrecht een cruciale rol speelt. In beide rechtsgebieden draait het om dezelfde vraag: wanneer kun je iemand niet verantwoordelijk houden voor zijn handelen of nalaten? In het contractenrecht betreft het de vraag wanneer een partij niet aansprakelijk is voor het niet-nakomen van contractuele verplichtingen. In het strafrecht gaat het om de vraag wanneer iemand ondanks het plegen van een strafbaar feit niet gestraft kan worden.

De kern van overmacht is dat er sprake is van omstandigheden buiten de macht van een partij die nakoming van verplichtingen onmogelijk maken. Maar wat zijn die omstandigheden precies? En wanneer kun je daar succesvol een beroep op doen? Die vragen zijn allesbehalve eenvoudig te beantwoorden.

Overmacht in het contractenrecht

In het Nederlandse verbintenissenrecht is overmacht geregeld in artikel 6:75 BW. Dit artikel bepaalt dat een tekortkoming de schuldenaar niet kan worden toegerekend indien zij niet te wijten is aan zijn schuld, noch krachtens wet, rechtshandeling of in het verkeer geldende opvattingen voor zijn rekening komt. Dit lijkt helder, maar de praktijk is weerbarstiger.

Wanneer is er sprake van een omstandigheid die niet voor risico van de schuldenaar komt? En wat zijn die 'in het verkeer geldende opvattingen'? Hier speelt de vraag naar risicoverdeling een centrale rol. In contractuele verhoudingen worden vaak afspraken gemaakt over wie welk risico draagt. Overmachtbepalingen in contracten regelen de gevolgen wanneer nakoming door externe omstandigheden onmogelijk wordt.

Complexe vertragingssituaties

Bijzonder ingewikkeld wordt het wanneer er meerdere oorzaken zijn voor vertraging in de uitvoering van een contract. Wat als zowel de opdrachtgever als externe omstandigheden bijdragen aan de vertraging? Kan de opdrachtnemer dan een beroep doen op termijnverlenging? En zo ja, in welke mate?

Garanties en het uitsluiten van overmacht

Een bijzonder interessante vraag is of een partij door het afgeven van een garantie bewust afstand kan doen van het recht om zich op overmacht te beroepen. Sluit een garantie een beroep op overmacht uit? Dit raakt aan de kern van risicoverdeling in contractuele verhoudingen.

De bouwsector en overmacht

In de bouwsector speelt overmacht een bijzondere rol. Bouwprojecten kennen vaak lange doorlooptijden en zijn gevoelig voor allerlei externe factoren: weersomstandigheden, leveringsproblemen, archeologische vondsten, of zoals recent de COVID-19 pandemie. De DNR 2011 (De Nieuwe Regeling) bevat daarom specifieke bepalingen over overmacht als opzeggingsgrond.

Overmacht in het strafrecht

In het strafrecht heeft overmacht een heel andere betekenis, maar de grondgedachte is vergelijkbaar: iemand kan niet verantwoordelijk worden gehouden voor iets waarvoor hij geen keuze had. Overmacht is in het strafrecht een strafuitsluitingsgrond waarbij iemand geen andere keuze had dan het strafbare feit te plegen vanwege externe omstandigheden.

Het Wetboek van Strafrecht kent twee vormen van overmacht: psychische overmacht (overmacht in engere zin) en noodtoestand (noodtoestand-overmacht). Bij psychische overmacht kon de verdachte door psychische druk niet anders handelen. Bij noodtoestand moest de verdachte kiezen tussen twee conflicterende belangen of plichten.

Juridisch juist versus moreel gepast

Interessant is dat het beroep op overmacht – zowel in het contracten- als strafrecht – soms morele vragen oproept. Iets kan juridisch juist zijn (je hebt recht op een beroep op overmacht), maar is het ook moreel gepast om je daarop te beroepen? Bijvoorbeeld wanneer een ondernemer zich beroept op overmacht terwijl hij wél mogelijkheden had om de situatie te voorkomen of op te lossen.

Overmacht en maatschappelijke verantwoordelijkheid

In de afgelopen jaren is de discussie over maatschappelijke verantwoordelijkheid van ondernemingen toegenomen. Tijdens de COVID-19 pandemie deden veel organisaties een beroep op overmacht om contractuele verplichtingen niet na te komen. Dit leidde tot maatschappelijke discussies: mogen grotere partijen zich beroepen op overmacht ten koste van kleinere leveranciers of huurders? Juridisch vaak wel, maar moreel niet altijd geaccepteerd.

Concluderend: afwegen en communiceren

Overmacht is geen vrijbrief maar een rechtsfiguur die zorgvuldige toepassing vereist. Of het nu gaat om contractuele verplichtingen of strafrechtelijke verantwoordelijkheid: er moet worden aangetoond dat nakoming of ander handelen werkelijk onmogelijk was en dat de situatie niet voor risico van de betrokkene komt.

De literatuur laat zien dat overmacht een complex leerstuk is dat voortdurend in ontwikkeling is. Maatschappelijke ontwikkelingen – zoals klimaatverandering, pandemieën en geopolitieke spanningen – zorgen voor nieuwe vragen over de grenzen van deze rechtvaardigingsgrond. Wat gisteren nog ondenkbaar was als overmacht, kan morgen de nieuwe realiteit zijn.

Cruciaal is dat partijen niet alleen kijken naar wat juridisch mogelijk is, maar ook naar wat moreel gepast is. Een transparante communicatie over de overwegingen om al dan niet een beroep op overmacht te doen, draagt bij aan begrip en vertrouwen in zakelijke en maatschappelijke verhoudingen. Want zoals de recente literatuur over morele besluitvorming laat zien: niet alles wat mag, hoort ook.