Moderniteit: van belofte tot breukpunt

Moderniteit – het is een begrip dat onze tijd definieert, maar ook onder druk staat. Sinds de Verlichting geloven we in vooruitgang, rationaliteit en de maakbaarheid van de samenleving. Technologie, wetenschap en individuele vrijheid zouden ons bevrijden van traditionele beperkingen. Maar na eeuwen van modernisering dringen vragen zich op: zijn we werkelijk moderner geworden? En welke prijs betalen we voor de voortdurende versnelling en het verlangen naar beheersbaarheid?

Denkers als Bruno Latour, Hartmut Rosa en Zygmunt Bauman hebben laten zien dat moderniteit complexer is dan het verhaal van lineaire vooruitgang. Het is een paradoxale conditie waarin we tegelijkertijd meer controle en minder grip ervaren, waarin technologie ons bevrijdt en tegelijk opsluit in nieuwe afhankelijkheden.

De kritiek op het moderne project

De moderniteit beloofde bevrijding door rationeel denken. Descartes leerde ons de werkelijkheid objectief te benaderen, de Verlichting propageerde autonomie en wetenschappelijke methode. Maar critici wijzen erop dat deze scheiding tussen subject en object, tussen cultuur en natuur, tussen rede en emotie, tot nieuwe problemen heeft geleid. We zijn vervreemd geraakt van wat we probeerden te beheersen.

Versnelling als kernkenmerk van moderniteit

Een van de meest pregnant ervaren kenmerken van moderniteit is de versnelling. Hartmut Rosa heeft grondig onderzocht hoe technische versnelling, versnelling van maatschappelijke verandering en versnelling van het levenstempo een zelfversterkende kringloop vormen. Terwijl tijdbesparende technologieën ons zouden moeten ontlasten, ervaren we juist tijdnood. We zijn meer gaan doen, niet minder.

De kunst van het overleven

Als de moderne wereld zo complex en veeleisend is geworden, hoe overleven we die dan? Alain de Botton en de School of Life bieden praktische filosofische reflectie op de vraagstukken waarmee moderne mensen worstelen: carrièrestress, relatieproblemen, existentiële onzekerheid.

De dwang tot beheersbaarheid

Moderniteit gaat gepaard met een verlangen naar controle en maakbaarheid. Wat zich aanvankelijk richtte op de beheersing van de natuur, heeft zich uitgebreid naar alle levensgebieden. We proberen onze gezondheid, relaties, carrières en zelfs emoties te managen volgens rationele principes. Maar dit streven naar totale beheersbaarheid leidt tot nieuwe vormen van dwang.

Vloeibare moderniteit

Zygmunt Bauman introduceerde het begrip 'vloeibare moderniteit' om de fase te beschrijven waarin vaste structuren oplossen. Wat eerst stevig en duurzaam leek – van banen tot relaties, van identiteiten tot gemeenschappen – wordt flexibel en tijdelijk. Deze flexibiliteit biedt vrijheid, maar ook onzekerheid.

Waarheid en moderniteit

Een van de meest prangende vraagstukken van de huidige fase van moderniteit betreft waarheid. In de postmoderne conditie is waarheid niet langer een objectief gegeven dat door wetenschap wordt onthuld, maar iets dat sociaal geconstrueerd is. Deze relativering heeft zowel bevrijdende als problematische kanten, zoals de opkomst van 'alternatieve feiten' en het verlies van gemeenschappelijke uitgangspunten laat zien.

De psychische tol van moderniteit

Psychiater Dirk De Wachter ziet dagelijks de psychische gevolgen van het moderne leven in zijn praktijk. Het wegvallen van tradities, religie en gemeenschapszin, gecombineerd met een cultuur van prestatie en individualisering, leidt tot toenemende psychische klachten.

Nieuwe perspectieven op moderniteit

De kritiek op moderniteit betekent niet per se een afwijzing ervan. Auteurs als Maarten Boudry verdedigen juist de verworvenheden van de westerse moderniteit tegen al te gemakkelijke kritiek. Het gaat erom de positieve aspecten – rationeel denken, wetenschappelijke vooruitgang, individuele rechten – te behouden en tegelijk de schaduwzijden te adresseren.

Conclusie: leven met moderniteit

Moderniteit blijft een dubbelzinnig fenomeen. We kunnen niet terug naar een premoderne wereld, maar evenmin kunnen we de problemen van moderniteit negeren. De kunst is om kritisch te blijven zonder in nostalgie te vervallen, om de voordelen van moderne wetenschap en technologie te benutten zonder blind te zijn voor hun schaduwzijden.

De auteurs die hier aan bod kwamen – van Latour tot Rosa, van De Botton tot De Wachter – bieden geen simpele oplossingen. Wel geven ze instrumenten om moderniteit beter te begrijpen en bewuster mee om te gaan. Ze laten zien dat alternatieven denkbaar zijn: een moderniteit die niet geobsedeerd is door controle en versnelling, maar ruimte laat voor het onbeschikbare, voor resonantie, voor menselijke maat.

De vraag is niet of we modern willen zijn, maar hoe we dat willen zijn.