Deregulering: het verminderen van overheidsregulering

Deregulering is een begrip dat sinds de jaren tachtig een centrale rol speelt in economisch en politiek denken. Het gaat om het verminderen, vereenvoudigen of afschaffen van overheidsregels en -toezicht op bedrijven, markten en sectoren. De belofte: meer efficiency, lagere kosten en grotere innovatiekracht door marktwerking. De praktijk blijkt complexer.

Van de liberalisering van de spoorwegen tot de privatisering van telecombedrijven, van de vrije markt in de energiesector tot marktwerking in zorg en onderwijs - deregulering heeft de afgelopen decennia Nederland ingrijpend veranderd. Maar heeft het ook gebracht wat het beloofde?

Deregulering in de financiële sector

Nergens zijn de gevolgen van deregulering zo dramatisch gebleken als in de financiële wereld. De afschaffing van strikte scheidslijnen tussen verschillende typen financiële instellingen, het verminderen van kapitaalvereisten en het loslaten van toezicht op complexe financiële producten creëerden in de jaren negentig en begin deze eeuw een speelveld waarin risico's exponentieel groeiden.

Van spoorwegen tot scholen: publieke diensten onder druk

De golf van deregulering bereikte ook sectoren die traditioneel als publieke taken werden beschouwd. Onderwijs, gezondheidszorg, openbaar vervoer - allemaal werden ze blootgesteld aan marktprikkels en ondernemersdenken. Met wisselend succes.

De luchtvaart: een succesverhaal?

Als er één sector is waar deregulering tot zichtbare veranderingen leidde, is het wel de luchtvaartindustrie. Prijzen daalden, het aantal vluchten explodeerde, low-cost carriers veroverden de markt. Maar ook hier gold: de winnaars en verliezers waren ongelijk verdeeld.

De verzorgingsstaat in de uitverkoop

Wellicht de meest controversiële toepassing van dereguleringsdenken vond plaats in de verzorgingsstaat zelf. Marktwerking in de zorg, privatisering van woningcorporaties, ondernemerschap in de kinderopvang - het leidde tot heftige debatten over wat wel en niet aan de markt kan worden overgelaten.

Balans opmaken: wat heeft deregulering ons gebracht?

Na decennia van deregulering is de balans gemengd. In sommige sectoren heeft marktwerking inderdaad geleid tot lagere prijzen en meer keuze voor consumenten. De luchtvaart en telecomunicatie zijn daar voorbeelden van. In andere sectoren, met name waar publieke belangen op het spel staan, bleken de negatieve effecten groter dan verwacht.

De financiële crisis van 2008 toonde op dramatische wijze dat deregulering zonder adequaat toezicht kan leiden tot systemische risico's. In de zorg blijkt dat marktwerking vaak leidt tot meer bureaucratie in plaats van minder, en dat kwalitatief goede dienstverlening onder druk komt te staan.

Naar een nieuw evenwicht

De vraag is niet langer of deregulering goed of slecht is, maar voor welke sectoren en onder welke voorwaarden marktwerking zinvol is. Vier criteria blijken cruciaal: het ondernemersbelang mag niet botsen met het publieke belang, consumenten moeten kunnen kiezen en betalen voor hun eigen consumptie, er moet echte concurrentie mogelijk zijn, en het internationale speelveld moet gelijk zijn.

Waar aan deze voorwaarden niet wordt voldaan, zoals vaak het geval is bij publieke diensten en netwerksectoren, is een sterke regulerende rol van de overheid onmisbaar. De uitdaging voor de komende jaren is het vinden van dat nieuwe evenwicht - tussen markt en overheid, tussen efficiency en kwaliteit, tussen economische vrijheid en publieke belangen.