Alone Together

De constatering dat het Internet onze manier van communiceren vergaand veranderd heeft is een open deur. Het gebruik van Internet is zelfs zo vanzelfsprekend dat we nauwelijks meer vragen stellen bij de langetermijngevolgen voor individuen, familieverbanden en de samenleving. Toch zijn die vragen er wel degelijk.

Wat doet het bijvoorbeeld met hun onderlinge relatie als mensen elkaar niet meer recht in het gezicht excuses aanbieden maar via de email sorry zeggen? Wat voor begrip en ondersteuning geven 456 Facebookvrienden op het moment dat een dierbaar familielid komt te overlijden? En hoe voelt het als kind wanneer je vader en moeder meer aandacht hebben voor hun Blackberry dan voor jou?

Sherry Turkle doet in haar boek 'Alone Together' een serieuze poging tot het beantwoorden van deze vragen. De psychoanalytisch geschoolde Turkle is hoogleraar Social Studies of Science and Technoglogy aan het Amerikaanse onderzoeksinstituut MIT. Ze onderzoekt met name de invloed van digitale ontwikkelingen op menselijk gedrag en menselijke verhoudingen. Dit begint in de jaren '80 met de spectaculaire introductie van de interactieve spelrobot, zoals de Tamagotchi en Furbie.

Turkle ontdekt dat de eigenaren zo'n spelrobot behandelen als een levend wezen met menselijke kenmerken als het hebben van gevoelens en verwachtingen. Het inleven van sommige kinderen gaat zo ver dat ze de robot als een geschikt substituut voor hun ouders gaan beschouwen. Aan het eind van de vorige eeuw doet in met name Japan en de Verenigde Staten de sociale robot zijn intrede in de ouderenzorg. Bij gebrek aan professionele hulpverleners en zorgzame familieleden krijgen eenzame bejaarden gezelschap van een aaibare en sprekende robotpop.

Turkle spreekt met ouderen en hun familieleden wat het betekent als je menselijke aandacht en zorg over laat aan robots. Ze constateert dat mensen zorgzame uitingen en gedragingen van robots opvatten als tekenen van oprechte genegenheid en vriendschap. Ze verliezen daarbij uit het oog dat het gaat om technisch geprogrammeerde handelingen en ook schijnbare, gedevalueerde vormen van interactie. In onze tijd ontmoet Turkle mensen die het contact met collega's en vrienden voornamelijk via tekstboodschappen en sociale media laten verlopen en de fysieke ontmoeting of het telefonisch gesprek zoveel mogelijk vermijden.

Ze maakt zich zorgen dat sociale media kan leiden tot angst voor contact en de vlucht uit de realiteit. Rode draad in de uitkomst van haar onderzoek is de verborgen wederkerigheid in de omgang met digitale communicatiemiddelen en sociale robots. In een parafrase op de uitspraak van Winston Churchill — dat wij onze gebouwen vormen en dat de gebouwen ons vormen — waarschuwt Turkle dat wij nauwelijks lijken te beseffen dat niet alleen wij de techniek gebruiken maar dat de techniek ons ook gebruikt.

Als voorbeeld noemt ze mensen die hun mobiele telefoon nooit uitzetten omdat het hun sociale levenslijn is. Of pubers die in hun identiteitsontwikkeling sterk afhankelijk zijn van de (instant) reacties van hun Facebook'vrienden'. Naarmate het boek vordert roept Turkle een steeds beklemmender beeld op van de voortschrijdende inmenging van de techniek op het sociale domein.

Ze confronteert ons met fundamentele dilemma's op het terrein van zorg, opvoeden en vriendschap. Laten we bijvoorbeeld in de toekomst de lichamelijke verzorging van zieken, gehandicapten en bejaarden aan robots over? Neemt dan de robot die op basis van spraak- en gelaatherkenning een psychologisch gesprek kan voeren, de plaats in van de psychotherapeut? En hoe waarderen we uitingen van liefde, respect, vriendschap en verdriet als die via SMS of het beeldscherm tot ons komen?

'Alone Together' doet denken aan 'Alice in Wonderland': de digitale wereld is een schijnwereld waarin het lijkt alsof alles echt is. Sherry Turkle houdt ons daarom de spiegel voor en zet aan tot diepgaand nadenken. Dus zet de PC en mobiele telefoon uit en neem de tijd voor reflectie aan de hand van dit indrukwekkende boek.