Er is in Nederland waarschijnlijk niemand die zich zo heeft verdiept in de Amerikaanse president Donald Trump als Frank Schaper. Voor zijn monumentale, onlangs voltooide trilogie The Great American Dictator baande de leiderschapsexpert en personal coach zich een weg door tientallen boeken, honderden kranten- en tijdschriftartikelen en duizenden tweets en televisiefragmenten. Die jarenlange fascinatie begon kort na het afronden van zijn boek Het dictatorvirus (2015), waarin Schaper aan de hand van megalomane figuren als Napoleon, Hitler, en Stalin de tien kenmerken van een dictator uit de doeken deed en de democratisch gekozen autocraat als een moderne mutatie signaleerde. ‘
Spanningsveld
Toen Trump zich kort daarna als Republikein kandidaat stelde voor het presidentschap vroeg ik mezelf af: is hij dat in potentie ook?’ zegt Schaper in het licht van een laaghangende zomerzon vanuit zijn woning aan Nieuwerkerk aan de IJssel. ‘Mijn conclusie was ja. Wat direct een vervolgvraag opwierp: wat gebeurt er als de oudste democratie ter wereld opeens door een dictator wordt bestuurd? Turkije, Hongarije en Rusland hadden voordat figuren als Erdoğan, Orbán en Poetin aan macht kwamen nauwelijks een traditie van volksvertegenwoordiging. Die van de Verenigde Staten gaat daarentegen zo’n 250 jaar terug, wat een spanningsveld zou opleveren dat we in de wereldgeschiedenis nog niet eerder hadden gezien. Dat leek me mateloos interessant.’
Een ander intrigerend aspect aan het fenomeen Trump was dat niemand van zijn (toen al) tien biografen hem daadwerkelijk zei te begrijpen. Schaper: ‘De machtswellustelingen uit Het dictatorvirus had ik proberen te verklaren aan de hand van hun persoonlijkheidstypes en met de alleenheersers waarmee ze zich identificeerden. Ik vroeg me af: Als ik bij Trump ook zou weten wie zijn rolmodellen waren en hoe zijn karakter zich heeft ontwikkeld, zou hij dan beter te doorgronden zijn?’
rolmodellen
Door het raam van Schapers werkkamer verlicht de ondergaande zon inmiddels de illustraties aan de muur achter hem: uitvergrote reproducties uit stripboeken van Kuifje en het duo Blake en Mortimer, een originele prent van de Belgische tekenaar Hermann. Figuren waar Schaper zich als liefhebber van het genre zelf aan spiegelt; de rolmodellen in zijn boek Hoe je een geboren leider wordt (niet meer leverbaar, red.) waren karakters als Lucky Luke, Spiderman en Asterix die het onrecht bevechten, speciale krachten hebben en nooit doodgaan. ‘Misschien was dat de echte reden waarom ik The Great American Dictator heb geschreven, om als een stripheld zélf de grote villain te ontmaskeren, haha.’
Tien jaar en vijftienhonderd pagina’s later is dat hem naar eigen zeggen gelukt. Schaper ontdekte onder meer dat Trump vrijwel alles wat hij zegt en doet zonder bronvermelding van iemand heeft afgekeken. Zo kwam zijn lijfspreuk Make America Great Again (MAGA) uit de koker van de Republikeinse president Ronald Reagan. Hij kopieerde de uitspraak You’re Fired! in de reality show The Apprentice van New York Yankees-eigenaar George Steinbrenner. De strategie van altijd ontkennen, nooit verontschuldigen en het stug opeisen van de overwinning, zelfs bij verlies, leerde hij van de maffiose New Yorkse advocaat Roy Cohn.
Tariff man
Schaper: ‘De veertig rolmodellen waar ik uiteindelijk op uitkwam verklaren voor tachtig procent wat hij doet en waarom.’ Zo laat Trump zich tijdens zijn tweede termijn voornamelijk inspireren door president William McKinley, die zichzelf ‘tariff man’ noemde en Hawaii heeft gekocht, en president Teddy Roosevelt, die het Panamakanaal groef, de Nobelprijs voor de Vrede kreeg en één van de vier presidenten is op Mount Rushmore, wat Trump ook ambieert.
De resterende twintig procent komt voor rekening van wat Schaper in het tweede deel van The Great American Dictator omschrijft als ‘de fatale neergang van Trumps karakter’, een proces dat hij analyseert aan de hand van het persoonlijkheidstypologie van het Enneagram. ‘Naarmate zijn populariteit en macht toenamen verwerd de zichzelf promotende narcist uiteindelijk tot een wraakzuchtige psychopaat.’
slimme psychopaat
Al weet Trump die transformatie voor een deel van de buitenwereld nog steeds verborgen te houden. Tijdens de recente NAVO-top in Den Haag liet zelfs de onafhankelijke pers, normaliter toch een gezworen vijand, zich lovend uit toen Trump zich tijdens de persconferentie leek te bekommeren om het lot van een aanwezige Oekraïense journaliste met een echtgenoot aan het front. ‘Trump is wat dat betreft een hele slimme psychopaat,’ zegt Schaper. ‘Hij kan heel goed veinzen als dat nodig is voor zijn doeleinden. Dat kan heel effectief zijn, omdat de meeste mensen zich niet kunnen voorstellen dat iemand zonder schaamte en met een stalen gezicht in elke zin kan liegen. Maar degenen die hem kennen, zoals zijn voormalige persoonlijk advocaat Michael Cohen en Tony Schwartz, mede-auteur van Trumps eigen boek The Art of the Deal komen allemaal tot dezelfde conclusie: de man heeft geen geweten en geen empathie.’
Schaper verwijst naar een viraal moment uit februari 2018, nadat Trump in het Witte Huis een aantal scholieren had ontvangen die zojuist een school shooting hadden overleefd. Een alerte fotograaf legde in een onbewaakt moment het spiekbriefje dat de president omklemde vast, met als aandachtspunt nummer vijf: I hear you. Schaper: ‘Niemand met ook maar een beetje inlevingsvermogen hoeft eraan herinnerd te worden om medeleven te tonen met de slachtoffers van een tragedie.’
moordaanslag
En de mislukte moordaanslag tijdens een campagnebijeenkomst in Pennsylvania van afgelopen zomer, toen een kogel uit een machinegeweer hem letterlijk op een haar na miste? Is Trump na die miraculeuze ontsnapping aan de dood een reflectiever en bescheidener mens geworden, zoals veel media destijds suggereerden? ‘De ervaring heeft hem veranderd, maar niet in positieve zin,’ zegt Schaper. ‘In het Dictatorvirus beschrijf ik de vier fasen die een dictator doormaakt, van zelfvertrouwen via hoogmoed naar grootheidswaan en tenslotte grootheidswaanzin. Die laatste stap gaat over het algemeen gepaard met een ongelooflijke comeback die niemand had zien aankomen. Vaak wordt zo’n dictator door het overleven van een of meerdere moordaanslagen verder gesterkt in de gedachte dat de voorzienigheid een plan voor hem heeft. Hij gaat nog meer geloven in zijn eigen almacht. Zo verging het ook Trump. Hij gelooft écht dat God hem heeft gespaard om Amerika te redden. En nu zowel zijn volgelingen als zijn politieke benoemingen een blinde loyaliteit voor hem koesteren is hij gevaarlijker dan ooit.’
Kamala Harris
Daarmee komt Schaper op het thema van het slotdeel in de trilogie, waarin een vraag centraal staat waar menigeen buiten de MAGA-bubbel zich het hoofd over breekt: hoe kan het dat een man als Trump ondanks zijn leugens, criminele veroordelingen, zijn wanbeleid in zijn eerste termijn, en poging tot een staatsgreep na de verloren verkiezing in 2020 vier jaar later toch weer tientallen miljoenen stemmen wist te verwerven?
Schaper zoekt de verklaring voor een deel in de relatieve zwakte van zijn Democratische tegenstander en voormalig vice-president Kamala Harris. Na de plotselinge terugtrekking van Joe Biden had zij slechts honderd dagen de tijd om zich als kandidaat te profileren. ‘Biden was een slechte verkoper van zijn beleid, en met name de hardnekkige inflatie en zijn immigratiebeleid werden hem en Harris persoonlijk aangerekend. Bovendien was Harris een vrouw van kleur. Die combinatie was voor veel Amerikanen een brug te ver, al won ze meer stemmen dan Trump kreeg in 2020.’
Achterban
De belangrijkste reden voor Trumps overwinning was echter zijn achterban. Die vertoont inmiddels alle karakteristieken van een miljoenensekte. Volgens Schaper bespeelt Trump zijn aanhang als een ware sekteleider: ‘35 tot 40 procent van de Amerikanen staat achter hem, ongeacht wat hij doet. Daarmee win je nog niet de verkiezingen, maar in een tweepartijen-stelsel als de Verenigde Staten hoef je naar verhouding maar een paar zwevende kiezers over te halen om het verschil te kunnen maken.’
Die persoonlijkheidscultus rust volgens Schaper op vier pilaren. ‘Om te beginnen zijn er Republikeinen die in zekere zin misleid zijn. Ze zitten in de informatiebubbel van populistische zenders als Fox News, hebben een afkeer van alles wat woke is en ze staan niet niet open voor onafhankelijk nieuws. Daarnaast heb je de complotdenkers, een groep die inmiddels is uitgegroeid tot vijftien miljoen mensen. Een samenzweringsplatform als QAnon biedt een voedingsbodem voor iedereen die de regering en de elite niet vertrouwt. Die zijn er bijvoorbeeld van overtuigd dat Trump pedofiele Democraten in de hoogste regionen van de partij aanpakt.’ Dat maakt de Epstein-archieven zo interessant voor de MAGA-beweging, maar het probleem is dat Trump daar zelf in genoemd wordt.
evangelistische christenen
Een derde pijler bestaat uit evangelistische christenen, waar bijna een kwart van de Amerikaanse volwassenen zich toe rekent. Schaper: ‘Die groep heeft aanvankelijk echt moeite gehad om zich massaal achter Trump te scharen, niet in het minst omdat hij de helft van de Tien Geboden aan zijn laars lapt. Maar zij hebben hun keuze uiteindelijk weten goed te praten door te redeneren dat Trump door God is gezonden om zondige Democratische stokpaardjes, zoals het recht op abortus en het homohuwelijk, te bestrijden. God gebruikt onvolmaakte mensen voor zijn perfecte plan, dus wie zijn zij om over hem te oordelen?’ Tenslotte weet Trump zich ook gesteund door witte superioriteitsdenkers, die als dominante kaste hun positie willen behouden en mainstream zijn geworden. Schaper: ‘Daarom moeten immigranten met een gekleurde huid worden gedeporteerd en zijn witte Zuid-Afrikanen van harte welkom.’
Lichtpuntjes
Zal de oudste republiek ter wereld een dictator aan het roer weten te overleven? Het zal erom spannen, aldus Schaper. ‘Wees niet verbaasd als Trump aan het eind van zijn termijn in 2028 aan de macht probeert te blijven, ook al heeft hij daar volgens de grondwet het recht niet toe.’ Toch ziet hij twee lichtpuntjes: ‘Trump is boven alles incompetent, en de kans is groot dat wat hij nastreeft door eigen toedoen uiteindelijk averechts uitpakt. Helemaal nu hij zich omringd heeft met 100% loyale jaknikkers die hem niet durven tegen te spreken als de dingen fout dreigen te gaan.’ Daarnaast realiseert de Europese Unie zich met een onbetrouwbare bondgenoot aan de andere kant van de Atlantische Oceaan eindelijk dat het op het wereldtoneel haar eigen broek moet gaan ophouden. ‘We sluiten in Europa de rijen in zo’n hoog tempo dat er een gerede kans is dat we de Verenigde Staten over een jaar of twee, drie niet meer nodig hebben voor onze eigen veiligheid. Daarmee heeft Trump samen met de Russische dictator Poetin het continent geholpen om eindelijk volwassen te worden. En ik denk niet dat dát de bedoeling was.’
Over Jeroen Ansink
Jeroen Ansink is journalist in New York. Hij schrijft en schreef onder meer voor HP/De Tijd, Elsevier Weekly Magazine en Fortune.com. Voor Managementboek schrijft hij interviews. Ansink voltooide een vrij doctoraal in de Letteren aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en behaalde het certificaat Business Journalism aan de Wharton Business School aan de Universiteit van Pennsylvania.