Shell meldde onlangs dat ze stopt met investeren in windenergie. Reden: windenergie worstelt met zijn winstgevendheid. Het bedrijf stapte al eerder om dezelfde reden uit de fabricage van zonnecellen. Shell wil zich wel meer gaan concentreren op biobrandstof. Nu is bekend dat de fabricage van biobrandstof in zijn huidige vorm niet duurzaam is. Biobrandstof concurreert met voedsel en verdiept de voedselcrisis en de klimaatcrisis. Shell neemt, naar eigen zeggen, de beschadiging van haar imago door deze minder duurzame strategieën voor lief.
De geschiedenis kent vele voorbeelden van ondernemingen die ten onder zijn gegaan omdat ze geen visie hadden op de maatschappelijke ontwikkelingen, en de uitdagingen van de tijd en hun eigen rol daarin niet begrepen. In Nederland verdwenen na de invoering van aardgas de particuliere kolenmijnen in Limburg en ook een bedrijf als Jaarsma kolenhaarden. Wereldwijd worstelen posterijen om te overleven nu het grootste deel van de post elektronisch loopt. E-mail is het exclusieve domein van de telecommaatschappijen geworden. Ondernemingen die zich niet beraden op hun maatschappelijke verantwoordelijkheid en van daaruit duidelijke duurzame keuzes maken, lopen een groot risico hun maatschappelijke betekenis te verliezen.
Er bestaat een theoretische grondslag voor dit proces. Dat is het model van de ‘Logische Niveaus’ uit de systeemtheorie. Dit model stelt dat er verschillende procesniveaus bestaan. Achtereenvolgens zijn dat: gedrag, vermogens, overtuigingen, identiteit en maatschappelijke betekenis. De kern: ingrepen op lagere niveaus (gedrag en vermogen) kosten minder energie, maar hebben weinig directe invloed op de hogere niveaus (identiteit en maatschappelijke betekenis). Ingrepen op de hogere niveaus vragen meer energie maar hebben wel directe impact op alle lagere niveaus. Kijken we naar Shell, dan zien we dat dit bedrijf ingrepen doet op de lagere niveaus van gedrag en vermogens: concentreren op kernactiviteit (brandstof via de slang verkopen) en kostenbesparingen (concentreren op aandeelhouderswaarde). Volgens dit model kan dat nooit een antwoord zijn op de uitdagingen waar een ‘systeemindustrie’ (naar analogie van systeembanken) als Shell voor staat. Of anders gezegd: als Shell geen visie ontwikkelt op haar maatschappelijke verantwoordelijkheid en daar naar handelt, dan loopt ze gerede kans haar bestaansrecht te verliezen, aldus de voorbeelden uit de geschiedenis. Die bleven immers doen wat ze altijd deden terwijl de omstandigheden, de maatschappelijke context, en daarmee hun maatschappelijke betekenis veranderde.
Het zijn op dit moment vooral de kleine, innovatieve ondernemingen die de duurzame uitdagingen van de toekomst oppakken. De ontwikkeling van ledlampen is daar een voorbeeld van. De grote lampenproducenten staan daarbij nagenoeg buitenspel. En deskundigen stellen dat Shell ook de slag om de biobrandstof zal verliezen gezien de keuzes die het maakt. Voor zover ik andere (‘beursgenoteerde’) ondernemingen kan volgen zie ik hetzelfde patroon: er wordt vooral teruggetrokken op kernactiviteiten en het in stand houden van de aandeelhouderswaarde door kostenbesparingen.
Moeten we dan maar afwachten totdat de innovatieve ondernemingen de oude industrie overvleugelen? Ten koste van een verscherping van de economische crisis, een verdere aantasting van het milieu, en een verdere verscherping van de armoede in deze wereld? Kunnen we ons dat permitteren? Als we alleen al de klimaatdeskundigen horen, is het antwoord duidelijk. Nee dus!
Laten we zorgen dat mammoettanker Shell gekeerd wordt nu het nog kan. Hoe? Door sociaal, of maatschappelijk aandeelhouderschap: de staat en/of de pensioenfondsen nemen aanmerkelijke aandeelhoudersbelangen in systeemindustrieën. Zij sturen vervolgens op visie op maatschappelijke ontwikkelingen en maatschappelijke verantwoordelijkheid. De huidige praktijk laat zien dat we dat van de top van deze bedrijven niet mogen verwachten, want zoals Einstein zei: ‘Je kunt problemen niet oplossen met hetzelfde denken dat die problemen gecreëerd heeft.’
Grijp in nu het nog kan!
