Mijn denken over duurzaamheid veranderde voorgoed op een onverwacht moment: een paar jaar geleden, met mijn voeten in de Waddenzee. Het was een rustige dag, het water kabbelde vriendelijk om mijn enkels. Toch drong zich ineens een diep besef op. Hoe moeilijk is het eigenlijk om dit ogenschijnlijk onschuldige water te zien als het risico dat het werkelijk is? Het werd persoonlijk toen ik dacht aan mijn grootouders. Zij verhuisden in 1953 van Zeeland naar Groningen, kort nadat de Noordzee een groot deel van hun provincie onder water had gezet.
Nederland leeft al eeuwen op het ritme van het water, balancerend tussen beheersing en bedreiging. Met stijgende temperaturen, smeltende ijskappen en uitzettend zeewater leven we op een tijdbom. Hoe maak je duidelijk hoe groot deze dreiging is? Welke verhalen vertellen we hierover? En hoe goed ken ik, kennen wij, de zee en alles wat zich daar afspeelt?
De onbekende zee
Er is veel over de zee geschreven, maar misschien te weinig écht gelezen. Dat gold in elk geval voor mij. Pas in de afgelopen eeuw groeide het besef dat oceanen een cruciale rol spelen in het mondiale ecosysteem. Eeuwenlang zag men de zee als een smalle kuststrook; pas met de ontwikkeling van sterkere boten in de negentiende eeuw durfden avonturiers zich verder de onbekende wateren op te wagen.
De Zee van Rachel Carson, uit 1950, was een van de eerste boeken die het belang van oceanen voor onze planeet inzichtelijk maakten. Carson onthulde de invloed van oceaanstromingen op het wereldklimaat en liet zien hoeveel leven – vaak onbekend – er schuilgaat onder het oppervlak. Zelfs anno 2025 weten we meer van Mars dan van de diepzee. Carson kreeg later wereldfaam met Silent Spring, over de gevaren van pesticiden, maar haar boodschap over de zee is actueler dan ooit. Niet voor niets verscheen er onlangs een Nederlandse vertaling van haar werk.
Dankzij boeken als De onbekende zee van Colin Janssen en Jan Mees weten we inmiddels dat oceanen letterlijk de longen van de aarde zijn. Ze nemen grote hoeveelheden CO₂ op en een enkel glas zeewater bevat miljoenen organismen. Meer dan 90% van de aarde bestaat uit water, en het overgrote deel van het leven speelt zich onder het oppervlak af. Onder de kustlijn liggen complexe voedselketens en bergketens die tot wel elf kilometer diep reiken. Tegelijkertijd staat het leven in zee onder zware druk: stijgende temperaturen, vervuiling door chemicaliën, microplastics en geluid, en overbevissing tasten vrijwel alle voedselketens aan.
Nederland, een waterland
De zeeën rond Nederland, met name de Noordzee, zijn eeuwenlang bron van voedsel en handel geweest. Onze geschiedenis is ermee verweven: we bouwden schepen, dijken en irrigatiesystemen, we wonnen land en beschermden ons tegen het water. Nederland is een rivierdelta, een land van kunstmatige oevers en duizenden kilometers kust. Grote delen liggen onder zeeniveau, en nog steeds denken we met onze innovatieve technieken het water te slim af te zijn. Maar dat is schijn. De stijgende zeespiegel en veranderende stromingen maken duidelijk dat de zee, naast vriend, ook onze grootste bedreiging blijft.
De Noordzee zelf is relatief jong – slechts elfduizend jaar oud. In In gesprek met de Noordzee onderzoekt Arita Baaijens het leven in en om deze zee: van oesters en garnalen tot zeehonden en zeewier. Ze vraagt zich hardop af: wat zou de Noordzee zelf willen? Kunnen we leren luisteren naar het ecosysteem waar we zo afhankelijk van zijn?
Leven op het water?
Misschien ligt de toekomst wel óp het water. Jan Rotmans schetst in Omarm de chaos een toekomst waarin we leren samenleven met het water, bijvoorbeeld via drijvende steden. In Zuid-Korea is men al begonnen met Oceanix Busan, een duurzame stad op zee waar straks tienduizend mensen kunnen wonen.
Mijn boodschap: durf je te verwonderen, stel vragen en blijf niet aan de kant staan. De zee leeft, geeft en bedreigt. Ontdek het zelf: zet je voeten eens in het water en bedenk wat zich daar onder het oppervlak allemaal afspeelt – voor jou, voor ons allemaal, en voor de generaties na ons.
Over Bertrand Weegenaar
Bertrand Weegenaar is als hogeschooldocent HBO-ICT werkzaam op Windesheim. Zijn voorliefde ligt bij de onderwerpen strategie, marketing, geschiedenis; biografieën en internet; e-business.