Recht, staat en democratie

VOORAF / V

DEEL 1. PROLOOG / 1
OPSTEL 1 De waarde van een relatief rechtsbegrip / 3
1.1 De geschiedenis van de boosaardige en rechtschapen Troglodieten / 3
1.2 De rechts- en vrijheidsconceptie van Montesquieu / 5
1.3 Het specifieke karakter van het Nederlandse staatsrecht / 14
1.4 De waarde van een relatief rechtsbegrip / 19
Gebruikte literatuur in opstel 1 / 26
OPSTEL 2 Oculi Iustitiae. De Symbolen van Vrouwe Iustitia / 27
2.1 Bodo Kampmann / 27
2.2 Van Ma’at en Dikè tot de aartsengel Gabriël / 29
2.3 Iustitia als spiegel van de tijd / 32
2.4 Toujours d’un droit qui nait, une liberté meurt / 36

DEEL 2. GRONDSLAGEN / 39
OPSTEL 3 De moderne staatsidee / 41
Over de leer van de rechtssoevereiniteit van Hugo Krabbe
3.1 Inleiding / 41
3.2 De persoon van Hugo Krabbe / 42
3.3 De moderne staatsidee / 44
3.4 De leer van het individuele rechtsbewustzijn / 47
3.5 De kritiek op Krabbe’s rechtsbenadering / 52
3.6 De betekenis van Krabbe tegen de achtergrond van zijn tijd / 54
OPSTEL 4 De democratische rechtsstaat als ontwikkelingsperspectief / 59
Over ‘machtsregulering’ als ontwikkelingslijn
4.1 Algemeen referentiekader / 59
4.2 Van absolute macht naar democratische rechtsmacht / 61
4.3 Verdergaande vormen van machtsregulering / 63
4.4 Het machtselement in het recht / 65
4.5 De tegenwoordige democratische rechtsstaat als producent van macht / 68
4.6 Vooruitgang en terugval in de democratische rechtsstaat / 70
4.7 Van een ‘top-down’- naar een ‘bottom-up’-benadering / 72
OPSTEL 5 De uitzonderlijke rechtsbronnentheorie van Eugen Ehrlich / 77
5.1 Chernovtsy / 77
5.2 Levensloop / 78
5.3 Uitzonderlijke rechtsbronnentheorie / 79
5.4 Het recht als sociale ordening / 80
5.5 ‘Die Tatsachen des Rechts’ / 81
5.6 Rechtsnormen en andere sociale normen / 82
5.7 ‘Schutzrecht’ en ‘Eingriffsnormen’ / 84
5.8 De staat en het recht / 85
5.9 Het primaat van het levende recht / 85
5.10 Een inductieve rechtswetenschap / 86
5.11 De machtige staat / 87
5.12 Kelsen versus Ehrlich / 87
5.13 De rechtstheoretische plaats van Ehrlich en Kelsen / 90
5.14 De actuele betekenis van het debat Ehrlich versus Kelsen / 91
OPSTEL 6 De rechtsstaat en het hiërarchische kwaliteitsdenken / 93
Pleidooi voor een omgekeerde ‘Stufenbau’ in het rechtsstaatconcept
6.1 De staat van het recht / 93
6.2 De toenemende samenval van staat en recht / 95
6.3 Gewenning en fixatie / 96
6.4 Multipliers in het rechtsproces / 97
6.5 Het hiërarchische kwaliteitsdenken / 100
6.6 De ‘omgekeerde Stufenbau’ van Eugen Ehrlich / 102
6.7 De zwakke stee in het klassieke rechtsstaatconcept / 104
6.8 De gedecentraliseerde en gedejuridiceerde ‘staat van het recht’ / 106
OPSTEL 7 Het substraat van de wet / 109
Over transplantatie, concordantie en rechtsvervreemding
7.1 Moord en doodslag / 109
7.2 Transplantatie en concordantie / 110
7.3 ‘Brusselse maatregelen’ / 113
7.4 Het hiërarchische kwaliteitsdenken / 114
7.5 Het andere en minder bekende halfrond van de juridische wereld / 115

DEEL 3. GRONDWET / 119
OPSTEL 8 De betekenis van de Nederlandse Grondwet in de 19e eeuw / 121
8.1 Inleiding / 121
8.2 Regulering van macht / 123
8.3 Het karakter van de Grondwet in de negentiende eeuw / 124
8.4 Het karakter van andere Europese grondwetten / 128
OPSTEL 9 Saevis tranquillus in undis / 137
Vier constituties in één Grondwet
9.1 Vooraf / 137
9.2 De gekozen invalshoek: juristen-myopie / 137
9.3 Juristenconstitutie versus slaperdijkconstitutie / 138
9.4 Vier grondwetten binnen één constitutie / 139
9.5 Divergerende grondwetsbeelden / 142
9.6 Zeven vuistregels voor de grondwetgever / 145
9.7 Herzie de herzieningsprocedure / 148
OPSTEL 10 Historisme, grondwet en representatie / 149
Over het belang van staatsrechtelijke dogmatiek
10.1 Inleiding / 149
10.2 Het historisme / 149
10.3 Restfunctie / 152
10.4 Historisme ongeschikt als juridisch denkkader / 155
OPSTEL 11 Staatsrechtbeoefening in Nederland / 157
Over theoretisch agnosticisme en positiefrechtelijke fixaties
OPSTEL 12 Vier grondregels voor grondwetsinterpretatie / 165
12.1 Inleiding / 165
12.2 Grondwetsinterpretatie als contextueel probleem / 166
12.3 Het grondwetsdenken in Nederland / 169
12.4 Grondwetsinterpretatie in Nederland / 172

DEEL 4. MONARCHIE / 181
OPSTEL 13 Monarchie en constitutioneel neutrum / 183
13.1 Inleiding / 183
13.2 Koninklijke ‘auctoritas’ en ‘potestas’ in het 19e -eeuwse Nederland / 184
13.3 Het koningschap als thermometer van de politieke en maatschappelijke conjunctuur / 188
13.4 De transformatie van het Nederlandse koningschap na 1945 / 190
13.5 Een constitutioneel neutrum als onmisbaar bestanddeel van een pluriforme democratie / 192
13.6 Het Nederlandse koningschap als onderdeel van het constitutionele neutrum / 194
13.7 Koningschap en democratie / 197

DEEL 5. HET KONINKRIJK / 199
OPSTEL 14 Over de verhouding tussen staatsrecht en strafrecht / 201
Is het strafrecht een goed instrument ter realisering van ‘good governance’?

DEEL 6. PARLEMENT EN DEMOCRATIE / 217
OPSTEL 15 De paradox van de politiek / 219
Over de betekenis van politieke vrijheden en de waarde van institutionele arrangementen
15.1 Introductie / 219
15.2 De paradox van Weber oftewel de paradox van de politiek / 224
15.3 De twee-eenheid van vertrouwen en politiek / 226
OPSTEL 16 The constitutional position of the political party in the Netherlands / 233
16.1 General perspective / 233
16.2 The constitutional position of the Dutch political party / 237
16.3 The functions of political parties / 239
16.4 The balance between formal voter democracy and actual party democracy / 241
OPSTEL 17 Partijbinding en politieke moraliteit / 245
17.1 Fruin versus Groen / 245
17.2 Kiezersdemocratie versus partijendemocratie / 250
17.3 (Grond)wettelijke norm versus (partij)politieke moraliteit / 253
17.4 Juridische binding versus vrijwillige zelfbinding / 255
17.5 Neutraal recht versus niet-neutraal recht / 257
OPSTEL 18 De doctrine van de politieke ministeriële verantwoordelijkheid / 261
18.1 Inleiding / 261
18.2 De staatsrechtelijke norm / 262
18.3 De doctrine in de praktijk / 270
18.4 Verantwoordelijkheid en verwijtbaarheid / 273
18.5 Volle politieke verantwoordelijkheid / 278
18.6 De doctrine als wakerdijk / 280
OPSTEL 19 De strafrechtelijke ministeriële verantwoordelijkheid / 283
19.1 Inleiding / 283
19.2 Wettelijke regeling / 285
19.3 Het forum privilegiatum / 288
19.4 De beoordeling van het stelsel / 293
OPSTEL 20 Parlementaire onschendbaarheid voor volksvertegenwoordigers / 299
Verouderd instituut of onmisbare bescherming?
20.1 Inleiding / 299
20.2 Twee verschijningsvormen / 300
20.3 Historische ontwikkeling / 300
20.4 Nederlandse context / 302
20.5 Grondwettelijke regeling / 304
20.6 Reikwijdte parlementaire onschendbaarheid / 307
20.7 Handhaving of afschaffing van de parlementaire onschendbaarheid? / 311

DEEL 7. DECENTRALISATIE EN OPENBAAR BESTUUR / 317
OPSTEL 21 Decentrale autonomie als rechtsbeginsel en als politiek beginsel / 319
21.1 Inleiding / 319
21.2 Rechtsbeginsel / 319
21.3 Politiek beginsel / 323
21.4 Decentrale autonomie als grensnorm en instructienorm / 326
21.5 Conclusie / 330
OPSTEL 22 Een constitutioneel organogram voor het openbaar bestuur / 331
22.1 Valkuilen, dilemma’s en kip-ei-verhoudingen / 331
22.2 Wat is een constitutioneel organogram? / 334
22.3 Het kip-zonder-kop-debat in Nederland / 336
22.4 Bouwstenen voor een constitutioneel organogram / 339
22.5 Het grote verhaal / 342

DEEL 8. EPILOOG / 343
OPSTEL 23 Hoeveel politiek kan een democratie verdragen? / 345
Over ‘politicide’, ‘legal transplants’ en de zoektocht naar de grenzen van het politieke domein
23.1 De politicus: vriend of vijand van de democratie? / 345
23.2 Max Weber en de Weimarrepubliek / 347
23.3 De democratie-paradox van Hannah Arendt / 348
23.4 ‘Politicide’ in allerlei vormen en maten / 349
23.5 De weduwe Rost van Tonningen en gelegenheidswetgeving / 351
23.6 Constitutionele rechtspraak: regressie of vooruitgang? / 352
23.7 Koningin Beatrix en de kabinetsformatie / 353
23.8 IJzige kou in Vilnius / 355
23.9 ‘Legal transplants’ in de Cariben / 356
23.10 De Europese Unie onder druk / 356
23.11 De ‘politiek’ als Januskop / 357
OPSTEL 24 Rechtsstaat en democratie in Aruba / 361